Z czym kojarzy Ci się cmentarz?

Cmentarze jako enklawy zieleni. Co chronić i co sadzić?

Bo mnie z aleją lipową, która prowadzi do kaplicy lub krzyża. Z lilakami wychylającymi się przez ogrodzenie. Z pierwszymi fiołkami, które można pod tymi lilakami znaleźć.

Z barwinkiem i bukszpanem, kradzionymi z grobów przed Wielkanocą, żeby ustroić nimi koszyk ze święconką. Z dzwonkami, mchem i grzybami, przenikającymi pomiędzy pomniki z pobliskiego lasu. Z gałęziami sosen wychylającymi się w stronę światła, tworzącymi parasol nad miejscem pamięci. Z poziomkami, których nie wolno jeść.

Z czym kojarzy mi się cmentarz?

Z drzewami wyciętymi lub okaleczonymi, bo sypały liśćmi lub ich korzenie podnosiły pomniki. Z zakazem sadzenia nowych drzew zapisanym w regulaminie. Z ciasnotą, kostką betonową, białym żwirkiem i białą solą, sypaną wokół nagrobków, żeby żadna spontaniczna roślina nie pojawiła się przez długi, długi czas.

Ze sztucznymi, blaknącymi kwiatami. Z tymi wszystkimi zabiegami, jakie podejmują żywi, żeby nie musieć odwiedzać zmarłych, żeby nie musieć pamiętać – o podlewaniu roślin, 
o świeżych kwiatach, o bliskich, o śmierci.

Nie godzę się na ten obraz. Chcę, żeby cmentarze były jak ogrody. Ogrody pamięci, przyjazne dla odwiedzających, dla każdego, kto chce pobawić się myślą – tu mi się podoba, tu bym odpoczęła, spoczęła, spoczywał.

Od początku XX wieku cmentarze były komponowane przestrzennie. W małych wiejskich założeniach funkcjonowała co najmniej jedna centralna aleja prowadząca od wejścia do krzyża. Często dwie aleje przecinały się pod kątem prostym w centrum założenia. Obowiązkowa była zieleń osłonowa, czyli krzewy otulające cmentarz, chroniące jego wnętrze od wiatru i wpisujące założenie cmentarne w krajobraz. Planowane z rozmachem duże cmentarze komunalne miewały obwodnicową aleję, boczne alejki, place w węzłach ich przecięcia i wyznaczone żywopłotami kwatery. Każdy z tych elementów kompozycyjnych był wyróżniony zindywidualizowaną roślinnością, a układowi komunikacyjnemu towarzyszyły ławeczki. Dzięki takiemu planowaniu przestrzennemu roślinność, nawet duże drzewa, nie kolidowały z polami grzebalnymi. Obecność drzew 
na cmentarzach była oczywista: dawały cień i zapewniały przyjazny mikroklimat, chroniły ziemne groby przed wysuszeniem, co pozwalało utrzymać na nich roślinność okrywową. Traktowano je też jak symbole wiecznego życia, przemijania, ważnych dla bliskiej zmarłej osoby wartości.

Korzystając z dobrych praktyk pokoleń i sprawdzonych przez nie doborów roślin do trudnych warunków (susza, zacienienie, nieregularne i ekstensywne zabiegi pielęgnacyjne) polecam sadzenie w naszych ogrodach pamięci 

DRZEW:

• Lip – drobnolistnej i krymskiej. Lipy to przyjazne, kojące drzewa, mające duże znaczenie dla wspierania owadów – są nektarodajne i żywią mszyce. 

• Klonów – zwyczajnego i polnego. Klony to odporne drzewa o pięknych kształtach koron, spektakularnie przebarwiające się jesienią. 

• Kasztanowca białego – nie ma bez niego dawnych cmentarzy, a same kasztanowce, jako leśne drzewa, dużo lepiej czują się na cmentarzu niż wśród zabudowy.  

• Płaczących form drzew, jak jesion wyniosły ‘Pendula’, buk pospolity ‘Pendula’, wierzba płacząca, wiąz górski ‘Camperdownii’, brzoza brodawkowata ‘Youngii’. wiśnia różowa. Osiągają one niewielką wysokość, potrafią pięknie otulać grobowce, a malowniczość ich pokroju tworzy nastrój zadumy. Z tych względów zawsze były chętnie sadzone na cmentarzach.

ROŚLIN ZIMOZIELONYCH, symbolizujących trwałość i odradzanie się życia: 

• Jedlicy zielonej (daglezji) – szybkorosnącego, odpornego na trudne warunki, monumentalnego drzewa iglastego. Jedlica to piękna pamiątka dla wyjątkowej osoby lub materiał na cmentarną aleję czy szpaler. 

• Choiny kanadyjskiej – malowniczego drzewa iglastego o dramatycznym pokroju.

• Ostrokrzewu kolczastego – małego drzewa lub wysokiego krzewu o błyszczących, oryginalnych liściach. 

• Kalin sztywnolistnej i praskiej – dużych krzewów o skórzastych liściach w głębokiej zieleni. 

• Kaliny Burkwooda  - krzewu o luźnym pokroju i pięknie pachnących kwiatach. 

• Cisa pospolitego – iglastego krzewu nadającego się do formowania na bryły 
  i żywopłoty oddzielające kwatery na cienistych i suchych stanowiskach. 

• Mahonii ostrolistnej – krzewu okrywowego o słonecznych, nektarodajnych, pachnących kwiatach. 

• Suchodrzewu chińskiego – krzewu okrywowego o gęstym pokroju i jasnej zieleni drobnych liści, nadającego się na formowane obwódki. 

• Trzmieliny pnącej, bluszczu zwyczajnego, barwinka pospolitego i większego – roślin okrywowych tworzących gęste runo.

TRADYCYJNYCH KRZEWÓW, jak piękne i wytrzymałe lilaki bzy, jaśminowce wonne, kaliny koralowe, suchodrzewy zwyczajne, żylistki szorstkie czy róże. Wszystkie z nich pięknie kwitną i pachną, wprowadzając na cmentarze aspekt sezonowej zmienności, są schronieniem i miejscem gniazdowania ptaków, a niektóre (kalina, róże) mają jadalne dla nich owoce. 

PNĄCZY, bez których festonów trudno wyobrazić sobie miejsce pamięci. W tej roli sprawdzą się wiciokrzewy, hortensja pnąca, bluszcz zwyczajny i winorośl japońska. 

BYLIN. Wspaniale byłoby, gdyby na nasze cmentarze wróciły tradycyjne, trwałe byliny, które w wielu nekropoliach – wojennych z I Wojny Światowej, poniemieckich na zachodzie, a prawosławnych na wschodzie Polski, wiejskich, żydowskich, utrzymywanych i zapomnianych – utrzymują się przez dziesiątki lat świadcząc o tym, że 
w miejscu, gdzie rosną, ktoś jest pochowany. 

To konwalie majowe, jasnota gajowiec, goździki pierzaste i brodate, zwane „kamiennymi”, liliowce rdzawe, dzwonki skupione i jednostronne, złocienie (chryzantemy), rozchodniki wielkie, okazałe, kamczackie i ościste. Przywróćmy pamięć o nich!

Gdybym mogła mieć trzy życzenia dotyczące naszych cmentarzy, to chciałabym, żebyśmy zachowywali na nich istniejące drzewa, sadzili nowe drzewa i pozwolili tym drzewom rosnąć swobodnie i wysoko.

Żeby drzewa zabierały nasze myśli i naszych bliskich do nieba. 

Tekst powstał na zamówienie Fundacji Ekologicznej Zielona Akcja w ramach projektu „Tak dla zieleni cmentarzy i miejsc pamięci”:

https://zielonaakcja.pl/projekty/w-realizacji/tak-dla-zieleni-cmentarzy-i-miejsc-pamieci/